Obra do mes. Xaneiro 2025. Arte de los relojes de ruedas para torre, sala y faltriquera

O relojero e  orador galego Frei  Manuel del Río naceu en 1690,  aínda que non se sabe con exactitude onde; Armando Vázquez e Daniel González, no libro “A Comarca do Deza” din  que era natural do Concello de Rodeiro e que puido nacer na parroquia de Santa María de Río; pero o escritor e xornalista Fortunato Cruces, nun discurso pronunciado en Arxentina, na velada de inauguración  do “Orfeón Pontevedrés”, a noite do 22 de xuño de 1907, que recolleu o xornal “O Progreso”, di que “o val do Salnés foi berce dun elocuentísimo orador, o frei Manuel del Río, que tamén exerceu con mestría renombrada o oficio de relojero”. O que si se sabe con certeza é que foi relixioso franciscano, reputado predicador e mestre relojero, oficiou que probablemente aprendeu no Porto, Portugal, co relojero Tomás Luis de Sáa.

Manuel del Río pertenceu á comunidade franciscana de Santiago de Compostela, onde publicou en 1759, na imprenta de Ignacio Aguayo i Aldemunde,  un dos máis importantes tratados da reloxería española, titulado:  “Arte dos reloxes de rodas para torre, sala e faltriquera”,   foi reimpreso  en Madrid no ano 1789 polo seu discípulo, o famoso relojero madrileño Ramón Durán, encargado de construír moitos dos reloxos das catedrais españolas do século XVIII, era socio de Merito da Real Sociedade da Corte e relojero da mesma e vivía na rúa do Humilladero, en Madrid.

Este curioso libro céntrase na maneira de construír reloxos, establecendo diversas categorías: reloxo de rodas, de torre, de péndula curta e de corda. Móstranse as maneiras de construílos e especifícase cada unha das partes do reloxo e os materiais apropiados para a súa construción, con láminas explicativas.

A obra consta de seiscentas oitenta páxinas, dividida en dous tomos, ilustrada con trece estampas finas, nas que están retratados varias invencións e os instrumentos da reloxería, con instrucións fáciles, para que todos os Enxeñeiros poidan ser perfectos relojeros sen ter Mestre. Inclúe tamén os diferentes cálculos de todas as clases de reloxos, desde vinte e catro horas de corda, ata corda dun ano. As diversas enfermidades que padecen os reloxos vellos, con eficaces medicinas para curalos. Direccións para rexelos. E moitos casos en que os donos poderán compoñelos por si mesmos, sen necesitar relojeros. Esta obra é o resultado de moitos anos de traballo, observación e práctica do autor. É unha obra que pon ao servizo de todos os lectores os coñecementos que antes só coñecían os mestres do gremio de reloxería.

Manuel del Río no prólogo da súa obra a “Arte dos reloxes de rodas para torre, sala e faltriquera”, indica que un dos motivos para escribila foi a ausencia de manuais sobre reloxería, aínda que na segunda metade de século XVIII xa se publicaron outros dous tratados españois de reloxería. A singularidade da obra de Manuel del Río está en ser a primeira en describir un reloxo de autómatas de igrexa e dar instrucións sobre a súa construción.
 
Del Río prosperou no favorable ambiente cultural creado polo rei Carlos III, moi afeccionado á reloxería, que promoveu o ensino de oficios industriais e artísticos e a publicación de obras científicas e técnicas e en concreto de reloxería. As políticas do rei tamén conduciron á fundación de centros, como a Real Escola de Reloxería (en 1771) e a Real Fábrica de Reloxos (en 1788). O reloxo mecánico xeneralizouse de tal maneira que era necesario que o usuario contase con manuais prácticos que lle axudasen no bo mantemento e a corrección do tempo medio respecto da hora solar.

A obra mostra moitas das características comúns dos libros do século XVIII, destinados á difusión de coñecementos utilitarios. Inclúe trece gravados calcográficos sobre instrumentos, engrenaxes e outros obxectos, dispostos de maneira precisa para axudar á comprensión do tema. Os gravados foron realizados por Cipriano Maré, nacido en Madrid en 1775, gravador en talla doce que participou na ilustración de importantes obras de divulgación científica; entre 1802 e 1808 traballou na Real Calcografía dependente da Imprenta Real en cálea Carretas (Madrid). Reforzan o carácter didáctico do tratado a súa clara organización e a inclusión de apartados de consulta-resposta no primeiro volume, así como o índice alfabético de materias e o glosario no segundo.

Del Río influíu notablemente nos relojeros do século XVIII. Realizou varias viaxes polas capitais españolas para coñecer os seus reloxos e faleceu en Pontevedra en 1766. Lamentablemente ata a data non se localizou ningún dos reloxos construídos por este excepcional relojero franciscano.

O autor comeza o Tomo I, dicindo que “o reloxo é unha vistosa máquina, composta de diversas pezas, unhas comúns e outras particulares” e termina o Tomo II, cun poético Díptico: “Sentada vai de carreira,/Colgada sae arranxada./Sempre a terei colgada,/Porque non corra lixeira”.

O autor dedica a súa obra ao franciscano Benito de Lago, provincial de Santiago e mestre seu, tal e como se representa na imaxe do escudo.
   
Diego Antonio de Zernadas e Castro, cura de Fruime, ilustrado e máximo impulsor do galego literario na época denominada Séculos Escuros, escribe un eloxio ao autor cunhas décimas que principian e terminan da seguinte maneira: Tan arranxada instruccion / para facer Reloxes dá / o teu libro...se qiueren en buscar a fonte, / saiban, que a que ai é Rio.

BIBLIOGRAFÍA

Texto tomado de VIDAL, Antonio (2018). O relojero Frei Manuel del Río. Historia da Terra de Deza. Dispoñible en: https://historiadeza.wordpress.com/2018/04/10/el-relojero-fray-manuel-del-rio/ [Consulta: 13 xaneiro 2025].